Forer ve Falların Kelebek Etkisi

Aşağıda sana ait bir kişilik analizi var. Tam anlamıyla seni tanımlamasa da fark ettiklerimi yazdım. Seni nereden mi tanıyorum? Bu konuya sonra girelim.

Başka insanların seni sevmesi veya saygı duyması hoşuna gidiyor ama buna rağmen kendi içinde kendini eleştirme eğilimindesin. Bazı zayıflıkların olsa da bunları telafi edebiliyorsun. Tamamını kullanmadığın ve zamanın olsa şu an yapabildiklerinden çok daha iyisini ve fazlasını yapabilecek bir potansiyelin var. Dışarıdan disiplinli ve kontrollü biri gibi görünüyorsun ama içinde ufak da olsa kaygı ve yer yer güvensizlik hissetme eğilimdesin. Bazen yaptığın bir şeyin veya verdiğin bir kararın doğru olup olmadığı konusunda ciddi şüpheler duyuyorsun, kararsızlıklar yaşıyorsun. Etrafında sınırlar ve kısıtlamalar olması asla hoşuna gitmez bu ruhuna aykırı. Düşüncelerinde bağımsız birisin ve başkalarının söylediklerinin doğruluğu için yeterli kanıt görmek senin için önemli. Bazen sosyal ve dışa dönükken; bazen de içe kapanık, endişeli ve suskunsun. Bazı isteklerin veya planların mevcut şartlarda fazla hayalci olsa da bunun farkındasın ve bunu bilerek özellikle geleceğe dair planların için mantıklı ve akıllıca hareket etmeye çalışıyorsun.

Yukarıdaki kişilik analizi tamamen ya da kısmen seni tarif ediyor mu? Büyük ihtimalle evet, çünkü bu analiz %85’lik bir oranla geneli tarif ediyor. Eğer %15’lik dilimde bulunan farklı bir insan değilsen tabi. Yukarıdaki kişilik analizi ifadeleri Bertram Forer‘in 1948 yılında yaptığı bir deneyde kullandığı metinden.

Astroloji söylemlerinin arkasındaki düşünce ile aynı dönemde TV program yapımcısı, iş adamı Phineas Taylor Barnum’un sık kullandığı“Herkese uyan bir şeylerimiz var” sözü Bertram Forer’e bir şeyler çağrıştırdı. Forer’in yaptığı araştırmalar sonucunda, astrolojik analizlere insanların neden kandığını göstermeyi başardı: aslında tam anlamıyla uyan bir şey yoktu. Analizlerin içerisindeki argümanlar o kadar geniş ve kapsayıcı ve o kadar çok sayıda olasılığı içeriyordu ki, zaten buna inanmaya hazır bireylerin inanmaması mümkün değildi.

Forer yaptığı deneyde; deneye katılanlardan, kendilerine verilen kişilik analizini değerlendirmelerini ve ne kadar kendilerini tarif ettiğini sordu ve puanlamalarını istedi. Deneye katılanlar, hazırlanan kişilik analizinin gerçekten kendilerine özel hazırlandığını düşünüp sahte analizi % 85 oranında doğru buldu. Oysa yukarıdaki sahte kişilik analizi Forer’in yıldız fallarından derlediği cümlelerdi. Bu arada etrafınızda birileriyle bu kişilik analizini okuduğunuzda “sanırım ben %15’lik farklı dilime giriyorum” dediyseniz de şaşırmayın onun da açıklaması bu yazıda olmasa da bilimsel olarak var. (Belki başka bir yazıda)

Forer Etkisi Nedir?

Herhangi birine uygulanabilecek veya genele hitap edecek biçimde tasarlanmış belirsiz ifadelere inanma eğilimine Forer etkisi denir. Psikologlar insanların astroloji, kahve falı, tarot falı gibi uydurma şeylere ilgi duymasını veya biyoritim, iridoloji, frenoloji gibi asılsız bilimlere ilgi duymalarını Forer etkisini de kapsayan öznel geçerlilik olarak adlandırdıkları fenomen ile açıklarlar. Öznel geçerlilik kısaca; bir ortamda söz konusu sizseniz, siz konuşuluyorsanız veya konuşulduğunuzu düşünüyorsanız önerilere karşı zayıf olma durumunuzdur.

Belirsizlikte Kendini Arayan Zihin

Sizi ifade ettiği öne sürülen veya sizin konuşulduğunuzu düşündüğünüz belirsiz cümlelerde zihin size ait şeyler arar. Bazı sözlerin sizi işaret ettiğini düşünüyorsanız beyniniz belirsizlik içerisindeki bu işareti sizinle kişiselleştirir ve belirsizliği kısmen ya da tamamen ortadan kaldırır. Tartıştığınız birisinin sizinle ilgisi olmadan başka biriyle konuşurken veya bir şeyler anlatırken üstünüze alınıp olayı kişiselleştirirken veya“kesin bana laf çarpıyor” tarzı tepkileriniz oluşurken, öznel geçerlilik etkisini aklınıza getirip kendinizi frenlemeyi unutmayın.

Bakalım Günlük Burç Yorumunuz Nasıl (!)

Aşağıda aynı güne ait farklı iki burç yorumu var.

Gün içerisinde bir anda, ilerleyecek kadar çalışmadığınız hissine kapılabilir ve panik duygunuzun arttığını hissedebilirsiniz. Bu sizi motive eden bir etki olabilir fakat kendinizi şu anda yaptığınızdan fazla yormanıza gerek yok. Her şey yolunda ve bu şekilde devam edecek gibi görünüyor. Sadece tempoya ayak uydurun.

Şimdi aynı gün için aynı kaynaktan (horoscope.com) farklı bir burç için yazılanlara bakalım.

Günün sonunda kendinizi bitkin hissedebilirsiniz, fazla sıkmayın kendinizi. Yarın olmadan tekrar enerjinizi kazanabilirsiniz. Akşam eve gittiğinizde sevdiğiniz bir kitapla kendinizi rahatlatın.

Dikkatli bakıldığında fallar, insanların genel olarak tecrübe ettiği şeylerden (rutin, korku, sevinç, umut…) bahsederler. Aynı şeylerden bahsederken farklı üsluplar kullanırlar. Eğer, gezegenlerin size etki ettiğine, burçlara inanıyorsanız öznel geçerlilikten dolayı bu genel ifadeler sizin için artık özel bir ifadeye dönüşür ve bu genel belirsiz ifadeler içerisinde kendinize ait şeyler bulursunuz. Bütün bunlar yetmezmiş gibi insanın kendisiyle ilgili bir şey söz konusu olduğunda yanlışları göz ardı edip doğru olana odaklanma zaafını da eklersek durum daha da netleşiyor.

Fala baktıranlardan “eski sevgilimin baş harfini bildi” veya “geçmişte yaşadığım kazayı bildi” gibi söylemleri de duyarsınız. Falların mentalist ve nörolojik tarafları da var. Kısaca fallar ve mistisizm aslında çok detaylı bir konu ama genel hatlarıyla durumu böyle özetleyebiliriz.